ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΒΑΛΑΣ (δεύτερο μέρος)

Κωνσταντίνου Ι. Χιόνη 

ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΒΑΛΑΣ

Για πρώτη φορά το τοπωνύμιο "Καβάλα" αναφέρεται το 1470 στο ημερολόγιο του αιχμαλώτου Βενετού λοχαγού Angiolello. Δεν αναφέρεται όμως σαν όνομα πόλης, αλλά σαν τοπωνύμιο δοσμένο στην πλαγιά του βουνού. Τα δύο κάστρα που είδε ο Angiolello ήταν εντελώς έρημα κι ακατοίκητα. Tο ένα βρισκόταν στο βουνό και το άλλο στη θάλασσα. Από νεότερο έγγραφο του 1519 διαπιστώνεται ότι η Καβάλα ήταν ακόμα ακατοίκητη και ότι το τοπωνύμιο αφορούσε μια ορισμένη τοποθεσία. Σιγά σιγά επικράτησε όμως σε ολόκληρη την περιοχή, πράγμα που διαπιστώνεται και από τη μαρτυρία ενός οκτασέλιδου φυλλαδίου, που φυλάγεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, του έτους 1533. Στο φυλλάδιο αυτό, που δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα υπόμνημα για την απελευθέρωση των ελληνικών χωρών, αναφέρεται ότι πρόκειται να γίνει απόβαση στη Θεσσαλονίκη ή στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης ή "ακόμη μακρύτερα, έστω και εις Crysopolo, η οποία ήτο πόλις εις τον κόλπον, εις το όρος το καλούμενον ήδη la Cavalla, καταστραφείσα κάποτε, και όπου υπάρχει εν στενόν πέρασμα, ίνα πηγαίνει κανείς από την Ελλάδα εις την Κωνσταντινούπολη". Γίνεται φανερό πια ότι το τοπωνύμιο "Καβάλα" επεκτάθηκε κι επικράτησε και στη θέση της παλιάς Χριστούπολης. Ενώ όμως το φυλλάδιο της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης του 1533 αναφέρει την επικράτηση της νέας ονομασίας πάνω στην παλιά της Χριστούπολης, δεν αναφέρει τη συνοίκηση της νέας πόλης, συνοίκηση που διαπιστώνεται από τις πληροφορίες που θα παραθέσουμε. Η παράλειψη αυτή εξηγείται μόνο αν ο συγγραφέας του φυλλαδίου αγνοούσε το νεοσυνοικισμό της πόλης, ή ότι θεώρησε περιττό να το αναφέρει, ή ότι είχε συντάξει το υπόμνημα πριν από χρόνια, όταν ακόμα δεν είχε συνοικισθεί η Καβάλα, και δημοσιεύτηκε αργότερα το 1533.

Σύμφωνα με τις μαρτυρίες του περιηγητή Ρ. Βelon, που είχε περιοδεύσει τη Μακεδονία κατά τα έτη 1546-49, η Καβάλα είχε πρωτοαποικισθεί από Εβραίους που είχαν πάρει μαζί τους οι Τούρκοι, όταν επέστρεφαν από τον πόλεμο της Ουγγαρίας. Ο Βelon δε μας αναφέρει το χρόνο αυτού του γεγονότος. Αν συσχετίσουμε όμως τη μαρτυρία αυτή με την πληροφορία του Hammer που αναφέρει ότι οι Τούρκοι παίρνοντας μαζί τους και τους εξόριστους Εβραίους άρχισαν να υποχωρούν από τη Βούδα στις 24 Σεπτεμβρίου 1526 και αν λάβουμε υπόψη τη χρονική διάρκεια του ταξιδιού προς την Κωνσταντινούπολη, τότε θα πρέπει να τοποθετήσουμε χρονικά το γεγονός της εγκατάστασης των Εβραίων στην Καβάλα το 1527 ή το 1528.

Το 1591 πέρασε από την Καβάλα και μας την περιγράφει ο Gambriele Cavazza, γραμματέας του Λορέντσου Μπερνάρδου. Το 1667 την επισκέφθηκε ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπή και το 1669 ο Γάλλος καπουκίνος Robert de Dreaux. Οι περιγραφές τους είναι ενδιαφέρουσες. Η πόλη χωριζόταν με ένα τείχος σε δύο μέρη, στην πάνω και κάτω πόλη. Το τείχος άρχιζε από το παλιό οικονομικό γυμνάσιο, που στεγάζει σήμερα το 5ο γυμνάσιο και το νυκτερινό, και έφθανε ως το φρούριο. Το τείχος αυτό, που σώζεται μέχρι σήμερα, πρέπει να κατασκευάστηκε μετά από το πέρασμα του Gambriele Cavazza (1591) και πριν από την επίσκεψη του Robert de Dreaux (1669).

Η Καβάλα του 1860. Τον Ιούλιο του 1860 η Αγγλική Πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης έστειλε μια «ιεραποστολή» στα δυτικά Βαλκάνια για να ιδρύσει ευαγγελικές προτεσταντικές σχολές και να προσηλυτίσει τους βουλγαρικούς πληθυσμούς. Τον πάστορα της Αγγλικής Πρεσβείας συνόδευε η αδελφή του Mary Adelaide Walker. Έμεινε στην Καβάλα 2-3 μέρες και την απεικόνισε σε τέσσερις από τις παλαιότερες και ωραιότερες ζωγραφικές αναπαραστάσεις που έχουμε για την πόλη μας. Στην πρώτη, την ξυλογραφία που βλέπουμε, αξίζει να παρατηρήσει κανείς τις στέγες στους πύργους του κάστρου (αργότερα έπεσαν), τους πύργους του βυζαντινού «μακρού τείχους» που στέκουν ακόμη όρθιοι στο βάθος (πάνω από το Σανατόριο) και τις πρώτες μεγάλες καπναποθήκες της Καβάλας που κτίστηκαν εκείνη τη χρονιά ακριβώς έξω από τα τείχη της πόλης (των Εγγλέζων Abbott). (Σχόλιο του Κυριάκου Λυκουρίνου)

Το 1684 οι Βενετοί βομβάρδισαν την καβάλα κι επιχείρησαν να την καταλάβουν. Η προσπάθεια τους όμως απέτυχε, γιατί οι Τούρκοι πρόβαλαν σθεναρή αντίσταση και το κανόνι που έφεραν δεν μπορούσε να τους υποστηρίξει στη θέση που βρισκόταν. Πολύ αργότερα λεηλατήθηκε η Καβάλα από το ρωσικό στόλο, ο οποίος το 1771 πλησίασε την πόλη κι άρπαξε όλα τα σιτηρά που υπήρχαν στις ιδιωτικές και δημόσιες αποθήκες του λιμανιού.

Κατά την επανάσταση του 1821 οι Τούρκοι προέβησαν σε ξυλοδαρμούς και βιαιοπραγίες Καβαλιωτών για να κάμψουν το φρόνημα τους. Διασώζεται μάλιστα το όνομα του Κώστα Σερδάρογλου, που τον κρέμασαν οι Τούρκοι στον πλάτανο για να εκφοβίσουν το ελληνικό στοιχείο. Η Καβάλα δεν επαναστάτησε λόγω του ολιγάριθμου ελληνικού πληθυσμού και λόγω της παρουσίας μεγάλου αριθμού Τούρκων στρατιωτών στην περιοχή τους. Συμμετείχε όμως στον απελευθερωτικό αγώνα μ' αγωνιστές της που κατέφυγαν και πολέμησαν στη νότια Ελλάδα. Αναφέρονται τα ονόματα του Θεοδώρου Καβαλιώτη και του Ιλαρίωνα Καράτζογλου. Του πρώτου διασώζεται το όνομα σε ένα δρόμο της Καβάλας, ενώ οι αρετές και η ανδρεία του δεύτερου εκθειάζονται από το Γιάννη Μακρυγιάννη στα απομνημονεύματα του. Εκτενή όμως βιογραφία του Ιλαρίωνα Καράτζογλου μας δίνει ο καθηγητής Απόστολος Βακαλόπουλος στην ανακοίνωση που έκανε το 1986 στο Β' τοπικό συμπόσιο της Kαβάλας. Το 1835 ιδρύεται στην Καβάλα ελληνικό προξενικό πρακτορείο με πρώτο πράκτορα τον Παναγιώτη Σκουτερίδη. Λίγο αργότερα το προξενικό αυτό πρακτορείο θα αναβαθμιστεί και θα μετατραπεί σε υποπροξενείο. Από την αλληλογραφία των υποπροξένων, που διασώζεται στ' αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών, διαφωτίζεται όλη η περίοδος της λειτουργίας του, ήτοι από το 1835 ως το 1913. Το υποπροξενείο από τη μια εξυπηρετούσε τα εμπορικά συμφέροντα των Ελλήνων, από την άλλη προστάτευε τα εθνικά συμφέροντα του ελληνισμού. Κατά την περίοδο μάλιστα του μακεδονικού αγώνα προσέφερε πολύτιμες εθνικές υπηρεσίες, γιατί οργάνωσε και διεξήγαγε τη νικηφόρα ένοπλη σύγκρουση.

ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΚΑΒΑΛΑΣ

Η Καβάλα στα νεότερα χρόνια γνώρισε τρεις περιόδους ακμής. Μία το 16ο αιώνα, όταν από το λιμάνι της Τούρκοι εξαγωγείς τροφοδοτούν την Ευρώπη με μεγάλες ποσότητες σιτηρών. Πρόσφατες εργασίες, στηριγμένες στα βενετικά αρχεία, παρουσιάζουν το λιμάνι της Καβάλας σαν ένα από τα μεγαλύτερα εξαγωγικά κέντρα της Ελλάδας. Αλλεπάλληλες αποστολές πλοίων, που καταφθάνουν από τη Δύση, φορτώνουν στα δύο νέα λιμάνια του Βόλου και της Καβάλας σιτηρά, για να τα μεταφέρουν στην Ιταλία που πάσχει από έλλειψη. Η κρίση του 1548-52 άνοιξε το μεγάλο θησαυρό των τουρκικών σιτοβολώνων. Το λιμάνι της Καβάλας θα συνεχίσει τις εξαγωγές και στα επόμενα χρόνια, όταν νέες σιτοδείες θα χτυπήσουν την Ιταλία και τα άλλα κράτη της δυτικής Ευρώπης.

Η δεύτερη περίοδος της ακμής της είναι ολιγόχρονη. Αρχίζει με την ίδρυση του γαλλικού προξενείου της Καβάλας, το έτος 1701, από τον πρεσβευτή de Ferriol και λήγει το 1714 με την εκστρατεία των Τούρκων εναντίον της Πελοποννήσου. Στα 1715 η Καβάλα βρισκόταν σε παρακμή και το γαλλικό προξενείο υποβιβάστηκε σε υποπροξενείο, που συνέχισε τη λειτουργία του σαν εξάρτημα του προξενείου της Θεσσαλονίκης. Το 1756 το γαλλικό υποπροξενείο της Καβάλας δε λειτουργεί και οι προσπάθειες του Γάλλου προξένου D’ Evant το 1757 για επαναλειτουργία του δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα. Φαίνεται όμως πως επαναλειτούργησε γρήγορα, γιατί στα επόμενα χρόνια παρουσιάζει κάποια εμπορική κίνηση, που μειώνεται στα τέλη του 18ου αιώνα. Ο γαλλικός εμπορικός οίκος LION, που είχε εγκατασταθεί το έτος 1771 στην Καβάλα, καταστρέφεται το 1786 και οι φορτώσεις των γαλλικών πλοίων από το λιμάνι της Καβάλας, που αναφέρονται συχνά, από τα 1786, στις εκθέσεις των Γάλλων υποπροξένων άλλων περιοχών, ελαττώνονται και χάνονται στα χρόνια της γαλλικής επανάστασης.

Παράλληλα με το γαλλικό υποπροξενείο λειτουργεί στην Καβάλα και βενετικό υποπροξενείο, σαν εξάρτημα κι αυτό του βενετικού προξενείου Θεσσαλονίκης. Τα εισοδήματα όμως του υποπροξενείου δεν επαρκούσαν για τη συντήρηση του υποπρόξενου και το 1789 ο Κεφαλλήνας υποπρόξενος Φραγκίσκος Μαφάτης αναχώρησε από την Καβάλα και δεν επέστρεψε στη θέση του, ο δε πρόξενος της Θεσσαλονίκης Ιωσήφ Κοχ δεν μπόρεσε να βρει αντικαταστάτη που να ήθελε τη διεύθυνση του βενετικού υποπροξενείου της Καβάλας, επειδή οι αμοιβές ήσαν ελάχιστες και τα εισοδήματα αβέβαια και πενιχρά. Παρά την αυξομείωση που παρουσιάζει η εμπορική κίνηση της Καβάλας κατά χρονικά διαστήματα η γεωγραφική θέση καθιστά την πόλη σπουδαίο εμπορικό σταθμό, που δε χάνει την επικαιρότητα ακόμα και σε χρόνους που ανώμαλες καταστάσεις επιδρούν ανασχετικά στην εμπορική της ανάπτυξη. Η Καβάλα στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα είναι πράγματι η αποθήκη των εμπορευμάτων της Αιγύπτου, της Σμύρνης, των προϊόντων της Θάσου και άλλων νησιών του Αιγαίου.

Η τελευταία περίοδος της ακμής διαφέρει από όλες τις προηγούμενες. Το ελληνικό στοιχείο αναλαμβάνει και παίρνει στα χέρια του όλο σχεδόν το εμπόριο της πόλης. Η ελληνορθόδοξη κοινότητα της Καβάλας οργανώνεται και φέρει σε πέρας ένα ηράκλειο έργο. Ο οικοδομικός οργασμός που παρατηρείται, ύστερα από την άδεια ανοικοδόμησης και έξω από το τείχη, διπλασιάζει την πόλη και πολλαπλασιάζει το ελληνικό στοιχείο. Μια δεύτερη συνοικία δημιουργείται και υψώνεται κοντά στην πρώτη, καθαρά ελληνική αυτή τη φορά, είναι η συνοικία του Αγίου Ιωάννη. Παρακολουθούμε τη νέα ιστορική περίοδο, που θα αλλάξει ριζικά την πόλη, μέσα από το πλούσιο ιστορικό υλικό της εποχής αυτής που μας έχει διασωθεί.

Η Καβάλα ως τα μέσα του περασμένου αιώνα ήταν μια μικρή πολίχνη, περιορισμένη μέσα στο παλιό κάστρο του συνοικισμού της παναγίας. Ο πληθυσμός της πόλης, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των περιηγητών, δεν ξεπερνούσε τους 2.000-3.000 κατοίκους. Δε γνωρίζουμε από το σύνολο αυτό των κατοίκων πόσοι ήσαν Έλληνες και πόσοι ήσαν Τούρκοι. Από σχετικές νεότερες μαρτυρίες συμπεραίνουμε ότι το ελληνικό στοιχείο μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα ήταν πολύ ελάχιστο σε σχέση με το τουρκικό. Στα 1821 ο ελληνικός πληθυσμός της πόλης μόλις αριθμούσε μερικές δεκάδες μόνον. Τριάντα περίπου χρόνια αργότερα ο περιηγητής Β. Νικολαΐδης, που πέρασε από την Καβάλα, αναφέρει ότι η πόλη είχε 500 σπίτια, από τα οποία εξήντα μόνον ήταν κατοικημένα από ελληνικές οικογένειες. Τα υπόλοιπα ήσαν στα χέρια των Τούρκων. Υπήρχαν ακόμα και άλλα 300 σπίτια, μαγαζιά και εργαστήρια στα προάστια, που ήσαν στα χέρια των χριστιανών, πιο συγκεκριμένες πληροφορίες για τον ελληνικό πληθυσμό της Καβάλας μας δίνουν δύο νεότερα έγγραφα των ετών 1866 και 1874, που δημοσίευσε από τον κώδικα της μητρόπολης ο μακαρίτης δημοσιογράφος Δ. Δημητριάδης. Το πρώτο έγγραφο, που υπογράφεται από 89 χριστιανικές οικογένειες της Καβάλας, είναι μια αναφορά που απευθύνεται στο Πατριαρχείο και στρέφεται εναντίον των ενεργειών της μερίδας του Κουγιουμτζόγλου της Ξάνθης, που προσπαθούσε να επιτύχει ανάκληση του μη¬τροπολίτη Διονυσίου. Το δεύτερο έγγραφο του 1874 είναι ένας κατάλογος, όπου καταγράφονται οι 171 ελληνικές ορθόδοξες οικογένειες, που πλήρωναν αρχιερατική επιχορήγηση. Από την αρχιερατική αυτή επιχορήγηση των 18 γροσίων απαλλάσσονταν μόνο οι χήρες, οι χήροι και οι ανύπανδροι. Αν με βάση τον πίνακα της καταγραφής αυτής υπολογίσουμε τον πραγματικό πληθυσμό της Καβάλας, ο πληθυσμός αυτός δε θα πρέπει να υπερέβαινε τους 800-1000 κατοίκους. Στο τέλος της ίδιας δεκαετίας (1879-80) ο ελληνικός πληθυσμός της πόλης αναμφισβήτητα αυξήθηκε, ενώ στη μεταγενέστερη απογραφή του 1905 ο χριστιανικός πληθυσμός βρέθηκε να είναι γύρω στις 10.000.

Η ραγδαία αυτή αύξηση του ελληνικού πληθυσμού της Καβάλας, που σχεδόν τριακονταπλασιάσθηκε κατά το διάστημα μιας πεντηκονταετίας, από το χρόνο της επίσκεψης του περιηγητή Β. Νικολαϊδη ως το χρόνο της απογραφής του 1905, οφείλεται στο καπνεμπόριο που άρχισε να αναπτύσσεται από τα μέσα του περασμένου αιώνα. Το εμπόριο του καπνού και του βαμβακιού έλαβε τεράστιες διαστάσεις στα μετέπειτα χρόνια. Η ανάπτυξη αυτή προκάλεσε τη μετακίνηση πολλών εμπόρων και εργατών που έρχονταν για μόνιμη εγκατάσταση στην καβάλα με την ελπίδα μιας καλύτερης τύχης. Από τις πρώτες οικογένειες που καταφθάνουν γύρω στα 1840 είναι η οικογένεια του Στέργιου Φέσσα, από τη Βλάστη. Από τη Βλάστη θα 'ρθει αργότερα και η οικογένεια του Νικολάου Γιάντσου. Από τις Σέρρες κατέφθασε η οικογένεια του Μιχαήλ Σπόντη, που έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στα κοινοτικά πράγματα. 0 Μιχαήλ Σπόντης διετέλεσε χρόνια υποπρόξενος της Αυστρίας και υπήρξε ο μεγάλος ευεργέτης της ελληνορθόδοξης κοινότητας. Εξίσου σημαντικό ρόλο έπαιξε και ο καπνέμπορος Μ.Φώσκολος, υποπρόξενος της Γερμανίας. Αλλες γνωστές οικογένειες καπνεμπόρων που έδρασαν στην Καβάλα ήσαν του Γρηγοριάδη, Ναλμπάντη, Τόκου, Βάρδα, Ιορδάνου, Σολού, Κωνσταντινίδη κ.ά.

Η εγκατάσταση του καπνεμπορικού οίκου των αδελφών Αλλατίνι θα δώσει μεγαλύτερη κίνηση στο καπνεμπόριο της καβάλας. Οι νέες αφίξεις καπνεμπόρων κι εργατών θα δημιουργήσουν το πρόβλημα της στέγασης. Η Καβάλα, περιορισμένη πάνω στο τριγωνικό ύψωμα του συνοικισμού της παναγίας, μέσα στα παλιά τείχη της πόλης, ασφυκτιούσε και ζητούσε επίμονα εξάπλωση προς τα έξω. Νέες οικίες δεν μπορούσαν να γίνουν, γιατί δεν υπήρχε ελεύθερος χώρος μέσα στην πόλη. Οι Τούρκοι, που κατείχαν και ενοικίαζαν τα περισσότερα σπίτια της πόλης, αντιδρούσαν στην εξάπλωση, για να μη χάσουν τα υψηλά ενοίκια που έπαιρναν από τους εμπόρους, που είχαν εγκατασταθεί στην πόλη τους. Τελικά η άδεια της ανέγερσης οικιών και έξω από τα τείχη, ύστερα από αίτηση 11 Ελλήνων δημογερόντων και ενεργειών του Πατριαρχείου στην Υψηλή Πύλη, δόθηκε το 1864 και η ανοικοδόμηση άρχισε. Η αλματώδης ανάπτυξη της θα την καταστήσει πασίγνωστη σε όλη την Ευρώπη. Χαρακτηριστικά είναι τα όσα γράφει η εφημερίδα "Κλειώ" της Τεργέστης στις 11 Νοεμβρίου 1879, όταν σε μακροσκελέστατο άρθρο της ασχολείται με το Γυμνάσιο που εγκαινιάσθηκε στην πόλη της Καβάλας: "Η τέως ολίγον γνωστή εις τε τον πολιτικόν και τον εμπορικόν κόσμον πόλις Καβάλα ένεκα του εν αυτή διενεργουμένου εμπορίου κατέστη πασίγνωστος εις άπασαν την Ευρώπην, και εφ' όσον προάγεται η καπνοφυτεία εν ταις περιφερείαις της βορειοανατολικής Μακεδονίας επί τοσούτον αναπτύσσεται και αυτή, και ήδη δύναται να θεωρηθεί μετά την Θεσσαλονίκην η εμπορικωτέρα πόλις της Μακεδονίας, ή μάλλον ο μόνος λιμήν των βορειοανατολικών επαρχιών αυτής, δι ου εξάγωσιν αύται τα ευγενέστερα αυτών προϊόντα, τον καπνόν και τον βάμβακα..."

Στη διάρκεια 1870-80 το καπνεμπόριο στην καβάλα βρίσκεται σε μεγάλη άνθιση. Οι καπνεμπορικές επιχειρήσεις παρουσιάζονται περισσότερο οργανωμένες. Πραγματοποιούν μεγάλες εξαγωγές σε χώρες του εξωτερικού και οι περισσότεροι καπνέμποροι, αν όχι όλοι τους, συνέχιζαν μια επιχείρηση που είχαν παραλάβει από τον πατέρα τους. Αναφέρονται πάνω από 25 ονόματα Ελλήνων καπνεμπόρων. Αυτοί ήσαν : Ν.Γ.Γρηγοριάδης, Ε.Γ.Γρηγοριάδης, Ι.Ναλμπάντης, Ν.Τζιμούρτος, Γ.Τζιμούρτος, Ι.Τζιμούρτος, Κ.Φέσσας, Γ.Κασάπης, Κ.Ρηγανέζης, Α.Σολού, Π.Φώσκολος, Μ.Φώσκολος, αδελφοί Φέσσα, Δ.Τόκος, Χ.Ιωάννου, Ι.Κωνσταντινίδης, Κ.Ενφιετζόγλου, Γ.Ιορδάνου, Ισαακίδης, Φιλιππίδης, Μ. Κολοκύθας, Μ. Βάρδας, Ηλίας Παπαηλίας, αδελφοί Ροδοκανάκη, Μ.Σπόντης και ο καπνέμπορος του Δοξάτου Α.Τζίμος. Υπήρχαν ακόμα και μερικοί Τούρκοι καπνέμποροι από τους οποίους οι σημαντικότεροι ήσαν ο Ζαδέ Αχμέτ εφένδης και ο φιλέλληνας Χατζή Εσσάτ εφένδης.

Η οικονομική αυτή ανάπτυξη είχε ως αποτέλεσμα οι ευρωπαϊκές δυνάμεις να εγκαθιστούν υποπροξενεία στην Καβάλα προκειμένου να εξυπηρετούν τα εμπορικά συμφέροντα τους. Το 1847 λειτουργούσαν ήδη στην Καβάλα τρία υποπροξενεία, ήτοι της Γαλλίας, Αυστρίας και Ελλάδας, που αυξήθηκαν κατά τα επόμενα χρόνια. Το 1867 λειτουργούσαν έξι, ήτοι της Αγγλίας, Αυστρίας, Γαλλίας, Ιταλίας, Πρωσίας (Γερμανίας) και Ελλάδας. Το 1868 ο Πέτρος Βάρδας, υποπρόξενος της Γαλλίας, πληροφόρησε στον Έλληνα συνάδελφο του Ηλία Βασιλειάδη ότι η Ρωσία σκόπευε να ιδρύσει στην Καβάλα υποπροξενική αρχή. Το ρωσικό υποπροξενείο πράγματι λειτούργησε κατά τα επόμενα χρόνια. Στα περισσότερα ξένα υποπροξενεία υπηρετούν ως υποπρόξενοι πλούσιοι Έλληνες έμποροι. Στο γαλλικό ο Πέτρος Βουλγαρίδης, στο αυστριακό ο Μιχαήλ Σπόντης και στο γερμανικό ο Μάρκος Φώσκολος. Μερικές φορές οι ίδιοι υποπρόξενοι αντιπροσώπευαν συμφέροντα δύο ευρωπαϊκών κρατών, όπως ήταν ο Πέτρος Βουλγαρίδης και αργότερα ο Κ.Βουλγαρίδης, που ήσαν υποπρόξενοι της Γαλλίας και της Ρωσίας. Από τους Έλληνες υποπρόξενους που υπηρέτησαν από το 1835 στο ελληνικό υποπροξενείο της Καβάλας ξεχωρίζουν οι Παναγιώτης Σκουτερίδης, Μάρκος Φώσκολος, Αρ.Παπαδόπουλος, Τσιμπουράκης, Γ.Σάρρος, Ν.Μαυρουδής, Ν.Σουΐδας και Άννινος Καβαλιεράτος.

Η οικονομική ακμή της πόλης δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες για την πνευματική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη των κατοίκων της ελληνορθόδοξης κοινότητας Καβάλας. Ένα πλήθος αδελφοτήτων και συλλόγων που συστήνονται από το 1874 συμβάλλουν στη βελτίωση των κοινοτικών πραγμάτων. Ιδιαίτερα ο φιλεκπαιδευτικός σύλλογος "Αριστοτέλης", που ιδρύθηκε το 1879, με τη βοήθεια του Ν.Φιλιππίδη πραγματοποίησε ένα ηράκλειο άθλο στην Καβάλα. Η ανέγερση του σχολείου της Ομόνοιας, κατά τα έτη 1879-81, καθώς και άλλων κοινοτικών καταστημάτων, οφείλονται στην πρωτοβουλία του συλλόγου αυτού. Ο τελευταίος σύλλογος της σειράς αυτής, που ιδρύθηκε το 1902, είναι η "φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών", που συνεχίζει τη δράση του ως σήμερα.

Στην πρώτη δεκαετία του αιώνα μας η Καβάλα έχει όψη μεγαλούπολης.

Στην πρώτη δεκαετία του αιώνα μας η Καβάλα έχει όψη μεγαλούπολης. Υψώθηκαν τεράστιες καπναποθήκες, ιδρύθηκαν πολυτελείς κατοικίες, συστήθηκαν νέα σωματεία, άνοιξαν παντός είδους καταστήματα, λειτούργησαν νέα σχολεία, ανεγέρθηκαν μεγαλοπρεπή κτίρια, απέκτησε η κοινότητα νοσοκομείο, γυμναστήριο, νέο μεγάλο ναό, φιλαρμονική, βιβλιοθήκη, αναγνωστήριο και τυπογραφεία. Ο Γ.Χατζηκυριακού, που επισκέφθηκε την Καβάλα στα 1906, μας δίνει μια πολύ γλαφυρή και παραστατική εικόνα της κοινοτικής ευρωστίας και της κοινοτικής προόδου που συντελέστηκε στην Καβάλα κατά την τελευταία πεντηκονταετία. Πλούσιοι έμποροι γίνονται μεγάλοι χορηγοί και ευεργέτες της κοινότητας. Ο Μ. Σπόντης χάρισε το οικόπεδο πάνω στο οποίο κτίσθηκε το σχολείο της Ομόνοιας και στη συνέχεια προκατέβαλε όλη τη δαπάνη της ανέγερσης του διδακτηρίου για να χαρίσει τελικά και το ποσό των 50.000 γροσίων. 0 Σπύρος Σεκερτζής κάλυψε όλη τη δαπάνη της ανέγερσης του νοσοκομείου "Ευαγγελισμός". Εξέχοντες Καβαλιώτες ανέλαβαν την πρωτοβουλία της ίδρυσης του παρθεναγωγείου κατά τα έτη 1891-93.

Από τους μεγάλους δασκάλους της πόλης ξεχωρίζει η εξέχουσα προσωπικότητα του Θεοδώρου Καβαλιώτη, που έδρασε στη Μοσχόπολη. Η ζωή και το έργο του αναφέρεται στη διατριβή του συναδέλφου Στάθη Κεκρίδη. Εξίσου μεγάλη φυσιογνωμία είναι και ο Νικόλαος Φιλιππίδης, που έδρασε στην Καβάλα κατά την περίοδο 1879-81. Ακολουθούν οι μορφές του Αρ. Στάνη, Βασιλειάδη, Πολίτη κ.ά. Εκείνος όμως που στάθηκε η ψυχή της πόλης για μισό αιώνα είναι ο ποιητής Ι.Κωνσταντινίδης. Πρωτοστάτησε σε κάθε πνευματική και εθνική εκδήλωση της ελληνορθόδοξης κοινότητας και σαν άλλος Τυρταίος τριγυρνούσε με τη λύρα στο χέρι για να εμψυχώσει τον υπόδουλο ελληνισμό και να ψάλει με τους στίχους του τη μελλοντική ανάσταση του. Οι στίχοι του περνούσαν στο στόμα του λαού και γίνονταν εμβατήρια και πολεμικοί παιάνες.

Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΑΒΑΛΑ

Η Καβάλα υπήρξε ένα από τα μεγάλα εθνικά κέντρα του υπόδουλου ελληνισμού κατά τους τελευταίους χρόνους της τουρκοκρατίας. Η οργάνωση της παιδείας σ' όλη τη βορειοανατολική Μακεδονία και τη δυτική Θράκη μετά τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου έγινε με πρωτοβουλία του Νικ. Φιλιππίδη και με κέντρο την Καβάλα. Η σύσταση φιλεκπαιδευτικών συλλόγων και ο εκπαιδευτικός οργασμός που παρατηρείται κατά την περίοδο 1879-81 αναμφισβήτητα οφείλονται στη μεγάλη προσωπικότητα του Νικολάου Φιλιππίδη. Τα αναγνωρισμένα προσόντα του αποτελούσαν εγγύηση για την επιτυχία του έργου του στην Καβάλα. Τα πύρινα άρθρα του, που δημοσιεύονταν σ' εφημερίδες του εσωτερικού και εξωτερικού, ενθουσίαζαν τους Έλληνες, που αγωνίζονταν για ν’ αποτρέψουν το βουλγαρικό κίνδυνο.

Συνεχιστής του έργου του Νικ. Φιλιππίδη πρέπει να θεωρηθεί ο ποιητής Ιωάννης Κωνσταντινίδης, ο οποίος ματαίωσε το 1905 την εγκατάσταση του Βουλγάρου πρόξενου στην Καβάλα. Υπήρξε για χρόνια η ψυχή του μακεδονικού αγώνα στην περιοχή μας. Πραγματοποιούσε περιοδείες στις γύρω περιοχές, συνεργαζόταν με τις ελληνικές προξενικές αρχές, παρακολουθούσε κάθε ύποπτη κίνηση, μετέφερε εντολές του ελληνικού υποπροξενείου και έδινε χρήσιμες οδηγίες.

Ενεργό ρόλο στην εθνική υπόθεση έπαιξε το ελληνικό υποπροξενείο της Καβάλας κατά τη διάρκεια του μακεδονικού αγώνα. Το εθνικό κέντρο Καβάλας οργανώθηκε από το ριψοκίνδυνο και ακαταπόνητο εργάτη της εθνικής ιδέας Στυλιανό Μαυρομιχάλη. Από 1ης Απριλίου 1906 πρόσφερε πολύτιμες εθνικές υπηρεσίες ως γραμματέας του υποπροξενείου καβάλας. Σε μικρό χρονικό διάστημα κατόρθωσε να μεταβάλλει όλες τις γύρω περιοχές σε μεγάλα εθνικά φυτώρια. Πλαισιώθηκε από ικανά στελέχη και σύστησε ειδικές εθνικές επιτροπές, που ακολουθούσαν κανονισμούς που είχε συντάξει ο ίδιος. Οι εργασίες του απέδωσαν γρήγορα, αφού πέτυχε να εμφυσήσει θάρρος και τόλμη στους υπόδουλους σε βαθμό που να είναι έτοιμοι να θυσιάσουν τα πάντα για την πατρίδα. Η εθνική όμως δράση του Στυλ. Μαυρομιχάλη και των συνεργατών του θα διαφωτισθεί από το αρχειακό υλικό που βρίσκεται φωτοτυπημένο στο Δημοτικό Μουσείο Καβάλας. Η σχετική εργασία που ετοιμάζεται και στηρίζεται, βασικά, στην προξενική αλληλογραφία πρόκειται να δημοσιευθεί πολύ σύντομα.

ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΒΑΛΑΣ

Η Καβάλα καταλήφθηκε από τους Βουλγάρους τον Οκτώβριο του 1912. Στις 26 Ιουνίου 1913 ελευθερώθηκε από τον ελληνικό στόλο που ήταν αγκυροβολημένος στη Θάσο. Η απελευθέρωση έγινε με το εξής τέχνασμα. Παραγγέλθηκαν να 'ρθουν από τη Θεσ/νίκη 5 οπλιταγωγά. Αυτά συνοδευόμενα από το θωρηκτό "Ύδρα" άρχισαν να ανταλλάσσουν σήματα με το στόλο της Θάσου κι έδωσαν την εντύπωση της απόβασης. Στο μεταξύ τα αντιτορπιλικά "Λόγχη" και "Λέων", που δέχτηκαν στο Στρυμόνα την επίθεση μιας βουλγαρικής πυροβολαρχίας, με τις οβίδες που έριξαν ανέφλεξαν μια γειτονική πυριτιδαποθήκη της πυροβολαρχίας. Ο βομβαρδισμός αυτός και η ανάφλεξη της πυριτιδαποθήκης διασκόρπισαν ένα απόσπασμα 500 ανδρών και προξένησαν σύγχυση στη βουλγαρική φρουρά της Καβάλας. Κατά τη διάρκεια της νύκτας οι ηλεκτρικοί προβολείς των μεταγωγικών εξερευνούσαν την παραλία σαν να ζητούσαν σημείο απόβασης. Οι Βούλγαροι έντρομοι ερευνούσαν κι αυτοί τον ορίζοντα με τη βοήθεια προβολέα που είχαν μεταφέρει από την Αλεξανδρούπολη. Ύστερα όλα επανήλθαν στη σκιά. Πάνω από 2000 Βούλγαροι εγκατέλειψαν άτακτα την πόλη, ενώ βάρκα από την Καβάλα έσπευδε στον Κουντουριώτη για να αναγγείλει την ευχάριστη είδηση της αποχώρησης των Βουλγάρων μαζί με τη δυσάρεστη της απαγωγής των 27 προκρίτων Καβαλιωτών, στους οποίους συμπεριλαμβανόταν και ο επίσκοπος Μυρέων Αθανάσιος.

Το τορπιλοβόλο "Δόξα" στην Καβάλα.

Το πρωί της 26 Ιουνίου το τορπιλοβόλο "Δόξα" με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Κριεζή προσορμίστηκε στην παραλία της Καβάλας, οδηγούμενο από γνώστη της ναρκοθέτησης του διαύλου. Το ναυτικό άγημα που αποβιβάστηκε έγινε αποδεκτό με μεγάλο ενθουσιασμό, ενώ οι μαθητές του Ημιγυμνασίου παρατεταγμένοι με τον καθηγητή Στάνη στην παραλία απέδιδαν τιμές και συνόδευσαν το άγημα στο Διοικητήριο, το σημερινό Πρωτοδικείο, όπου στον εξώστη του υψώθηκε η ελληνική σημαία.